niedziela, 26 lutego 2017

Czosnek - Antybiotyk starożytności

Przeciw bakteriom, grzybicy, pleśniawkom, nadciśnieniu tętniczemu, "złemu" cholesterolowi i wrzodom na żołądku, chorobom układu krążenia


Antybiotyk starożytności 
Czosnek towarzyszy człowiekowi od kilku tysięcy lat. Do Europy przywędrował prawdopodobnie z Azji Centralnej. Najstarsze informacje pochodzą z Egiptu. Na tabliczkach glinianych, znalezionych w grobowcu sprzed 4 tys. lat p.n.Chr., znajdują się wizerunki czosnku. Otaczany był kultem. Jego uprawą mogli się zajmować tylko kapłani. Z ząbków robiono naszyjniki chroniące dzieci przed chorobami.
Znany był Chińczykom, Hebrajczykom, Asyryjczykom, Kartagińczykom, Koptom i Arabom. W starożytnej Grecji i Rzymie uważano, że wzmacnia męstwo i waleczność, działa odtruwająco, uodparnia przeciw truciznom a nawet... zwalcza zaklęcia. Pisali o nim Hipokrates, Teofrast, Dioskurides i inni. Znana jest rzymska nazwa alliatum - specjalnego ogrodu, w którym uprawiano tylko czosnek. Historycy nazwali go „antybiotykiem starożytności".

Paracelsus 
- uważany za prekursora nowożytnej medycyny - a także św. Hildegarda, Bock, Matthiolus, Lonicerus i inni średniowieczni autorzy opiewali zalety czosnku, nie mniej wówczas cenionego niż w czasach przed Chrystusem.

Przeciwko robakom 
Wiadomo, że robotnicy budujący piramidę Cheopsa spożywali codziennie porcję czosnku, aby uchronić się przed pasożytami przewodu pokarmowego, a przez to wzmocnić siły i przezwyciężyć zmęczenie. Wiele setek lat później, w Medycynie dla ludu wiejskiego dr. Henryka F. Paulitzky'ego - wielokrotnie wznawianej od początku XIX w., tłumaczonej na j. polski i wydanej w Wilnie w r. 1828 - poleca się czosnek, podobnie jak w czasach piramid, przeciwko „robakom", czyli pasożytom, powszechnym wówczas szczególnie u dzieci. Paulitzky radzi, by czosnek odgotowany w mleku, przecedziwszy zasłodzić cukrem i na czczo pić. Radzi też podawać go w różnych potrawach.
Badania naukowe nad czosnkiem rozpoczęto pod koniec XIX w. W 1884 r. Wertheim, a w 1892 r. Semmler wyodrębnili olejek czosnkowy (związki siarkowe). Te odkrycia rozpoczęły wnikliwe badania cebul czosnku (Allii sativi bulbus) i spowodowały, że są one dokładnie przebadanym surowcem zielarskim.
Zawierają alliinę - związek rozpadający się do allicyny - substancji biologicznie aktywnej, hamującej agregację (zlepianie się) płytek krwi, obniżającej stężenie lipidów i cholesterolu, działającej przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo; olejek - wykazujący działanie przeciwbakteryjne, dzięki związkom siarki; adenozynę - hamującą również agregację płytek krwi; garlicynę - działającą przeciwbakteryjnie; flawonoidy - obniżające ciśnienie tętnicze krwi; 
prowitaminy A i D; 
witaminy A1, A2, A3, B1, B2, C, PP; 
pierwiastki śladowe: Mg, Fe, Zn, Cu, Mo, B, J, Se.

Ojciec Klimuszko 
w książce pod znamiennym tytułem Wróćmy do ziół pisał: Spożywanie czosnku, zwłaszcza po czterdziestce, zabezpiecza w dużym stopniu przed sklerozą i jej następstwami oraz osłabieniem całego organizmu.
Bogactwo związków biologicznie aktywnych powoduje, że preparaty czosnkowe znajdują szerokie zastosowanie, m.in. w leczeniu hiperlipidemii - obniżają stężenie cholesterolu, LDL (tzw. "zły" cholesterol), triglicerydów; podwyższają stężenie HDL (tzw. "dobry" cholesterol); nadciśnienia tętniczego krwi - obniżają ciśnienie skurczowe i rozkurczowe o ok. 7%; w profilaktyce przeciwmiażdżycowej i leczeniu zmian miażdżycowych - czosnek nie tylko ogranicza proces narastania płytek miażdżycowych, ale może go odwrócić; zakażeń bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych - a) w przebiegu schorzeń infekcyjnych układu oddechowego, głównie gronkowcowe i wirusowe, ale także spowodowanych przez Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Candida albicans; b) w schorzeniach błony śluzowej jamy ustnej - pleśniawki, drożdżaki; c) na drobnoustroje w przewodzie pokarmowym - Shigella dysenteriae, Sh. Sounei, Sh. flexneri, Escherichia coli, Helicobacter pylori; d) dermatofitoz - działa na Trichophyton rubrum, T. Tonsurans. Dodajmy do tego działanie fibrynolityczne - powodujące rozkład fibryny, czyli białka powstającego w procesie krzepnięcia krwi i tworzącego niebezpieczne dla życia, wewnątrznaczyniowe skrzepy.
Cebule czosnku stosowane są pod różnymi postaciami: świeżych ząbków, tabletek, liofilizatu, mikrokapsułek, maceratu, destylatu z parą wodną, soku, marynat w occie, „słodkiej sake" (bezwonne, japońskie wino czosnkowe) czy czosnku konserwowanego cukrem (Chiny).

Odwraca zmiany miażdżycowe 
Komisja „E" niemieckiego Federalnego Urzędu Zdrowia zaleca stosowanie czosnku i jego przetworów przy podwyższonej zawartości lipidów we krwi oraz w zapobieganiu starczym zmianom naczyń krwionośnych. Wskazuje również na działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, hamujące agregację płytek krwi, podnoszące aktywność fibrynolityczną. Badania przeprowadzone w renomowanych uczelniach (m.in. w Instytucie Fizjologii Uniwersytetu w Berlinie) wskazują, że stosowanie proszku czosnkowego w dawce 900 mg na dobę obniża ryzyko sercowo-naczyniowego zawału serca i udaru mózgowego o ponad 50%!

Na tak znaczącą redukcję ryzyka składają się:
  obniżenie poziomu cholesterolu w surowicy od 5 do10% (Badania kliniczne wykazały, że obniżenie poziomu cholesterolu o 1% odpowiada zmniejszeniu ryzyka zawałów mięśnia sercowego o 24%);
  obniżenie LDL-cholesterolu ("złego") o 4,2% u mężczyzn i o 3,7% u kobiet; *podwyższenie HDL-cholesterolu ("dobrego") o 8,1% u mężczyzn i o 8,4% u kobiet;
  obniżenie ciśnienia tętniczego krwi o 7% (badania wykazały, że obniżenie ciśnienia krwi pod wpływem czosnku o 7% redukuje ryzyko zawału o 35%).
 Wykazano, że czosnek nie tylko ogranicza proces narastania płytek miażdżycowych, ale może ten proces odwrócić!

Nowe możliwości 
czosnku pokazują m.in. badania przeprowadzone w 1998 r. w Holandii. Wynika z nich, że wyciąg z czosnku niszczy bakterię Helicobacter pylori (Hp). Bakteria ta odpowiada za stany zapalne oraz chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy. W wyniku badań klinicznych stwierdzono, że Hp jest obecna w 60% wrzodów żołądka i aż w 90% wrzodów dwunastnicy. Uważana jest za czynnik kancerogenny.

Antybiotykoterapia w przypadku Hp wymaga jednoczasowego podawania 3 a nawet 4 antybiotyków. Stąd tak duże nadzieje wiązane z czosnkiem w leczeniu tego schorzenia.
Podobne oczekiwania łączą się ze zwalczaniem przez czosnek Chlamydia pneumoniae - patogenu odpowiedzialnego za powstawanie miażdżycy.

Leki ziołowe stosowano w ochronie zdrowia przez tysiące lat przed powstaniem współczesnej medycyny. Rozwój chemii farmaceutycznej pozwolił na zsyntetyzowanie wielu związków o istotnym znaczeniu w terapii. Ostatnie 30 lat to jednak powrót do leków naturalnych. Coraz bardziej uświadamiamy sobie znaczenie ziół w leczeniu i w utrzymaniu zdrowia. Obecnie w Europie wzrost stosowania fitoterapeutyków jest wyższy niż leków syntetycznych.
Liczne obserwacje epidemiologiczne wskazują na znaczenie produktów roślinnych w diecie dla ochrony zdrowia. Duże spożycie warzyw, owoców i ziół zmniejsza ryzyko występowania chorób określanych jako cywilizacyjne, m.in. nowotworów oraz choroby niedokrwiennej serca i jej dramatycznego następstwa – zawału.

Panaceum z Azji 
Gatunkiem dostarczającym produktu spożywczego, a zarazem surowca ważnego w leczeniu i w prewencji, jest czosnek pospolity Allium sativum L., należący do rodziny Liliaceae. Pochodzi z Azji centralnej. Znany jest od tysięcy lat i używany był jako warzywo, przyprawa i lek przez wiele minionych cywilizacji.
Pierwsze pisane dokumenty o stosowaniu czosnku to sumeryjskie tabliczki gliniane z lat 2600-2100 p.n.Chr. W medycynie starożytnego Egiptu cebule czosnku były ważnym surowcem. W papirusie Ebersa z około 1550 roku p.n.Chr. zalecane są jako pokarm dla robotników wykonujących ciężką pracę. Atleci uczestniczący w pierwszych olimpiadach starożytnej Grecji spożywali czosnek dla zwiększenia energii i siły. Tradycyjna medycyna chińska dawnych wieków zalecała cebule Allium sativum do leczenia układu oddechowego i trawiennego. Jeszcze szersze zastosowania miał czosnek w trzech starożytnych systemach leczniczych dawnych Indii – Tibii, Unani i Auryveda.

Do Europy 
czosnek trafił w okresie renesansu i bardzo szybko stał się tu lekiem niezwykle cenionym. Wybitny lekarz z XVI w., Pietro Mattial ze Sieny, zalecał czosnek w zaburzeniach trawiennych, zakażeniu pasożytami, w chorobach nerek i jako pomoc dla matek w trudnym porodzie.

Współczesne badania 
zweryfikowały wiele z dawnych zastosowań, potwierdziły jednak cenne właściwości lecznicze tego surowca oraz jego znaczenie w profilaktyce zdrowotnej. Poza powszechnie znanym działaniem przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym, wykorzystywanym w leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych,

badania epidemiologiczne wykazały znaczenie czosnku w ograniczaniu zachorowań na raka żołądka. W Chinach, w latach 80. XX w., stwierdzono, że ten rodzaj raka występuje 13 razy rzadziej w prowincjach, gdzie czosnek jada się regularnie niż na terenach, gdzie spożywany jest okazjonalnie!

Na układ krążenia 
W ostatnich 25 latach szczególne zainteresowanie budzi możliwość stosowania cebul Allium sativum w prewencji i w leczeniu chorób układu krążenia. Te choroby tworzą cały szereg różnorodnych dysfunkcji, których powstawaniu sprzyjają liczne czynniki ryzyka. Badania epidemiologiczne wykazały jako istotne w patogenezie chorób układu krążenia wysoki poziom lipidów – cholesterolu i triglicerydów – nadciśnienie, wzrost poziomu fibrynogenu i czynników krzepnięcia, wzrost aktywności płytek krwi, zaburzenia w metabolizmie glukozy oraz palenie papierosów. Oksydacyjna modyfikacja frakcji LDL cholesterolu przez wolne rodniki jest ważnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi miażdżycy tętnic. Miażdżycowe stwardnienie tętnic ma udział w powstawaniu nadciśnienia tętniczego. Wzrost poziomu frakcji HDL cholesterolu w surowicy koreluje z występowaniem chorób serca.
Normalizacja podwyższonego poziomu lipidów i lipoprotein, nadciśnienia, hamowanie agregacji płytek krwi oraz wzrost aktywności antyoksydacyjnej działa prewencyjnie i pozwala na poprawę stanu układu krążenia. Właśnie czosnek i jego składniki czynne, dzięki różnorodnym właściwościom farmakologicznym, przeciwdziałają czynnikom ryzyka, powodującym choroby serca i naczyń krwionośnych.

Aktywne składniki 
Właściwości farmakologiczne czosnku warunkuje zespół różnorodnych związków czynnych. Są to węglowodany – fruktany, saponiny, peptydy-skordininy – ale najważniejsze składniki warunkujące działanie lecznicze to organiczne połączenia siarki.

W świeżych, nieuszkodzonych cebulach czosnku znajduje się alliina, czyli sulfotlenek S-alkilo-L-cysteiny. Podczas rozdrabniania surowca oraz innych procesów technologicznych alliina pod wpływem enzymu allinazy ulega przekształceniu do allicyny – monosulfotlenku disiarczku diallilowego (1 mg alliiny = 0,45 mg allicyny), z której (w wyniku transformacji) powstają różne pochodne – ajoeny, allilooligo- i allilopolisiarczki oraz winylodisiarczki.
W lecznictwie stosowane są sproszkowane cebule czosnku oraz wyciągi, które zależnie od sposobu przygotowania zawierają różne grupy związków czynnych. Do najbardziej znanych należy tzw. „stary” wyciąg czosnkowy – GEX, otrzymywany przez trwającą przez okres 20 miesięcy macerację rozdrobnionego świeżego czosnku 15-20% etanolem z wodą, w temperaturze pokojowej. Po odsączeniu i zagęszczeniu pod zmniejszonym ciśnieniem, w niskiej temperaturze, „stary” wyciąg jest używany do przygotowywania tabletek i kapsułek oraz form płynnych. Zawartość alliiny w tym wyciągu jest niewielka, głównym składnikiem jest allicyna.
Wyciągi olejowe zawierają głównie disiarczki diallilowe, trisiarczki allilowe i trisiarczki allilimetylowe. Wyciągi otrzymane przez destylację z parą wodną są bogate w siarczki diallilowe, allilometylowe i dimetylowe. W maceratach olejowych z czosnku występują głównie ajoeny.

Na cholesterol 
Liczne badania na zwierzętach wykazały działanie obniżające poziom cholesterolu i lipidów w surowicy zwierząt z hipercholesterolemią indukowaną – przez stosowanie diety wysokotłuszczowej. W kilku badaniach, trwających od 2 do 9 miesięcy, stosowano czosnek i preparaty z czosnku (2% czosnku w diecie) u królików z eksperymentalną miażdżycą. Stwierdzono statystycznie znaczące zmniejszenie zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych, szczególnie w aorcie o około 50%. Podawanie w karmie 4% czosnku szczurom z podwyższonym poziomem lipidów, powodowanym przez dietę, w znacznym stopniu zmniejszało poziom cholesterolu, triglicerydów i frakcji LDL cholesterolu, nie wpływając na poziom frakcji HDL. Stosowanie u myszy samej allicyny nie wpływało na profil lipidów, natomiast zmniejszało powstawanie blaszek miażdżycowych w aorcie prawie o 50%. „Stary” wyciąg z czosnku, podawany królikom karmionym dietą z wysoką zawartością cholesterolu, działał ochronnie, zmniejszając odkładanie się cholesterolu w ścianach naczyń i powstawanie blaszek miażdżycowych w nowo powstałej błonie wewnętrznej.
W większości badań klinicznych stwierdzono obniżanie poziomu cholesterolu i triglicerydów u pacjentów z hiperlipidemią, którym podawano różne preparaty z czosnku, natomiast nie obserwowano wpływu leczenia u pacjentów z prawidłowym poziomem lipidów.

W badaniach Madera (1990) z udziałem 261 pacjentów z hiperlipoproteinemią podawanie 800 mg na dobę sproszkowanego czosnku obniżyło poziom cholesterolu w surowicy o 12%, a triglicerydów o 17%. W pracy opublikowanej przez Borgia (1998) podawanie trzydziestu pacjentom z chorobą niedokrwienną serca przez okres od 1,5 do 3 miesięcy wyciągu octanu etylu z cebul czosnku, w ilości odpowiadającej 4 g czosnku na dobę, obniżyło w istotnym stopniu poziom cholesterolu i triglicerydów i wyraźnie zwiększyło poziom frakcji HDL cholesterolu. Stosowany wyciąg aktywował także układ fibrynolizy. Nie wszystkie wyniki badań klinicznych są zgodne. Od roku 1993 opublikowano 25 prób klinicznych, dotyczących wpływu czosnku na metabolizm lipidów, 11 z nich wykazało skuteczność tego surowca w leczeniu u pacjentów z wyraźną hiperlipidemią. Wśród prac nie potwierdzających skuteczności czosnku, pięć dotyczyło pacjentów z normalnym poziomem lipidów, zaś osiem pacjentów z umiarkowaną hipercholesterolemią; jedno dotyczyło nastolatków z genetycznie uwarunkowanym wysokim poziomem cholesterolu. Wskazuje to na skuteczne działanie czosnku tylko od pewnego poziomu hiperlipidemii.

Przeciwmiażdżycowa aktywność czosnku, zapobiegająca powstawaniu zmian w naczyniach i zmniejszająca już istniejące, związana jest z hamowaniem aktywności enzymów biorących udział w syntezie cholesterolu i lipidów. Związki czosnku zwiększają także wydalanie cholesterolu z organizmu.

Działanie fibrynolityczne 
Obniżenie aktywności fibrynolitycznej lub niedobór czynników pozwalających na utrzymanie homeostazy krwi może prowadzić do powstania zakrzepicy i niedokrwienia. Cukrzycy, nadciśnieniu, hipercholesterolemii często towarzyszą zaburzenia równowagi układu czynników krzepnięcia i fibrynolizy, co sprzyja powstaniu skrzeplin i zamknięciu światła naczyń. Większa aktywność fibrynolityczna surowicy powoduje rozpuszczenie powstających skrzeplin i chroni przed wystąpieniem zawału. W badaniach na królikach z doświadczalnie wywołaną hipercholesterolemią stwierdzono zwiększanie aktywności fibrynolitycznej przez podawanie wyciągów olejowych lub soku z czosnku. Podobne efekty uzyskano u ludzi. Stosowanie przez dłuższy okres czasu wyciągów olejowych, wyciągu octanu etylu lub świeżego czosnku znacznie nasilało fibrynolizę. Wpływ czosnku był bardzo wyraźny. Podawanie pacjentom przez 3 tygodnie do 3 miesięcy olejowego wyciągu z czosnku, w ilości odpowiadającej 1 g na 1 kg świeżego czosnku, zwiększało aktywność fibrynolityczną od 36% do 130% u zdrowych pacjentów oraz u chorych po zawale serca. Także jednorazowe podanie wyciągu nasilało fibrynolizę w 3 godziny po podaniu.

Agregacja płytek krwi 
i w wyniku tego powstawanie skrzeplin są w dużym stopniu hamowane przez czosnek i jego składniki czynne. Wykazano to zarówno in vitro, jak i in vivo dla różnego rodzaju preparatów czosnku i izolowanych związków, w stopniu zależnym od dawki. W 7 badaniach klinicznych, wykonanych od roku 1993, przyjmowanie czosnku (w postaci wyciągu olejowego – 1 badanie; proszku z czosnku – 2; wyciągu octanu etylu – 1; „starego” wyciągu z czosnku – 3) zmniejszało agregację płytek krwi u zdrowych ochotników i u pacjentów z dysfunkcją układu krążenia.
Prawdopodobne mechanizmy tej aktywności polegają m.in. na hamowaniu aktywności enzymów – fosfolipazy, cyklooksygenazy i lipoksygenazy – zmniejszaniu poziomu wapnia w cytoplazmie płytek krwi, hamowaniu syntezy tromboksanu A2 oraz interakcji z receptorami fibrynogenu.

Działanie antyoksydacyjne 
Jedną z ważniejszych właściwości czosnku jest działanie antyoksydacyjne – zdolność do wymiatania wolnych rodników tlenowych, hamowanie peroksydacji lipidów i utleniania frakcji LDL cholesterolu oraz wpływ na endogenny system antyoksydacyjny.
W licznych badaniach na zwierzętach stwierdzono, że podawanie preparatów z czosnku zmniejszało stres oksydacyjny powodowany przez różne czynniki, a zmniejszanie peroksydacji lipidów łączyło się ze zwiększeniem aktywności enzymów antyoksydacyjnych – katalazy, dysmutazy ponadtlenkowej i peroksydazy glutationowej – oraz ze wzrostem poziomu glutationu. Zmniejszanie stresu oksydacyjnego przez preparaty z czosnku wykazano także w badaniach klinicznych, najlepsze efekty uzyskano, stosując „stary” wyciąg z czosnku.

Obniżanie ciśnienia tętniczego 
Zapobieganie nadciśnieniu tętniczemu zmniejsza zachorowalność i śmiertelność z powodu choroby niedokrwiennej serca. Obniżenie ciśnienia skurczowego u osób z nadciśnieniem o 3 mm Hg zmniejsza śmiertelność z powodu zawału o 8%.

Stwierdzono, że duże spożycie czosnku koreluje ze zmniejszeniem występowania nadciśnienia.

Związki czynne czosnku modulują wydzielanie przez śródbłonek naczyń krwionośnych dwóch czynników – tlenku azotu o działaniu rozkurczającym i endoteliny I, zwężającej naczynia. Ta właściwość może warunkować działanie obniżające ciśnienie krwi, stwierdzone w wielu pracach na zwierzętach. Charakterystyczne dla działania czosnku, w badaniach z udziałem hipertensyjnych psów i szczurów, była normalizacja podwyższonego ciśnienia krwi. Allicyna, izolowany składnik czosnku, działała hipotensyjnie także w badaniach na szczurach. Pierwsze obserwacje, dotyczące obniżania ciśnienia krwi u ludzi przez czosnek, pochodzą z roku 1921. Wyniki późniejszych badań wskazują na skuteczność preparatów z cebul Allium sativum w leczeniu łagodnych postaci nadciśnienia. Metaanaliza 9 badań klinicznych, wykonanych po roku 1993 wykazała, że efektywność czosnku w łagodzeniu nadciśnienia zależna jest od stosowanego preparatu. Najbardziej skuteczne okazały się „stary” wyciąg z czosnku oraz sproszkowane cebule czosnku. Czosnek, przeciwdziałając licznym czynnikom ryzyka, zmniejsza możliwość wystąpienia chorób układu krążenia. Obniża poziom lipidów i cholesterolu, dzięki silnym właściwościom antyoksydacyjnym zapobiega oksydacyjnej modyfikacji frakcji LDL cholesterolu, zwiększa aktywność fibrynolityczną, zmniejsza agregację płytek krwi i normalizuje ciśnienie krwi. Te właściwości wykazano w wielu badaniach in vitro oraz in vivo. Większość prac klinicznych potwierdziła efektywność czosnku w redukowaniu czynników ryzyka. W niektórych pracach uzyskano odmienne wyniki. Może to wynikać z metodyki, ale istotnym powodem wydaje się stosowanie preparatów czosnku niestandaryzowanych, w wielu przypadkach o zasadniczo różnych zespołach związków czynnych. Powinny to wyjaśnić dalsze badania. Niezależnie od tych wątpliwości,
Wyniki już wykonanych prac, obserwacje epidemiologiczne i efekty większości badań klinicznych wyraźnie wskazują na możliwość skutecznego i bezpiecznego stosowania cebul czosnku w prewencji i w leczeniu chorób układu krążenia.

Ze względu na możliwość wystąpienia interakcji czosnku z doustnymi preparatami przeciwkrzepliwymi (wzmocnienie efektu przeciwkrzepliwego i możliwość wystąpienia krwawienia), pacjenci przyjmujący te leki przed włączeniem czosnku powinni skonsultować się z lekarzem.

dr n. farm. Jadwiga Nartowska
- Katedra Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii AM w Warszawie
Dr n. farm. Jadwiga Nartowska jest adiunktem w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji Wydziału Farmaceutycznego AM w Warszawie. Jest członkiem komitetu redakcyjnego dwutygodnika Farmacja Polska, Polskiego Towarzystwa Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.
lek. med., mgr farm. Jarosław Struczyński

Piśmiennictwo: Adler R., Lookinland S., Berry J.A. A systematic review of the effectiveness of garlic as antihyperlipidemic agent. J. Am. Acad. Nurse Pract., 2003,15,120-129; Banerje Sajany K., Malik Subir K.: Effect of garlic on cardiovascular disorders: a review. Nutrition Journal, 2002,1(1); 4-32; Beaglehole R. Cardioprotection and garlic. Lancet,1997, 349:131; Birdia A., Verma S.K., Srivastava K.C.: Effect of garlic (Allium sativum) on blood lipids, blood sugar, fibrinogen and fibrinolytic activity in patients with coronary artery disease. Prostaglandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids, 1998,58 (4), 257-263; Bruneton J. Pharmacognosy, Phytochemistry Medicinal Plants. Lavoisier, Paris, London, New York 1999; Efendy J.L., Simmons D.L., Campbell G.R., Campbell J. The effect of the garlic extract „Kyolic”, on the development of experimental atherosclerosis. Atherosclerosis, 1997, 132, 37-42; Kiesewetter H., Jung F., Jung E. M., Mrowietz C., Kościelny J. Effect of garlic on platelet aggregation in patients with increased risk of juvenile ischaemic attack. Eur.J. Clin. Pharmacol. 1993, 45, 333-336; Kiesewetter H., Jung F., Pindur G.Jung E. M., Mrowietz C., Wenzel E. Effect of garlic on thrombocyte aggregation, microcirculation, and other risk factors. International J. of Clinical Pharmacology, Therapy and Toxicology, 1991, 29 (4), 151-155; Mader F.H. Treatment of hyperlipidaemia with garlic-powder tablets. Arzneim.Forsch./Dru Res., 1990, 40 (11), 1111-1116; Matławska I. Farmakognozja. Ak. Med., Poznań 2005; Morris J., Burke V., Mori T.A., Vandongen R., Beilin L.J. Effects of garlic extract on platelet aggregation: a randomized placebo-controled double-blind study. Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology 1995, 22, 414-417; Morihara N., Ushijima M., Kashimoto N., Sumioka I. Aged garlic extract ameliorates physical fatigue. Biol. Pharm. Bull. 2006, 29(5), 962-966; Patumraj S., Tewit S., Amatyakul S., Jariyapongsul A. Maneesri S., Shepo D. Comparative effects of garlic and aspirin on diabetic cardiovascular complications. Drug Delivery 2000,7, 91-96; Rahman K. Garlic and aiging: new insights into an old remedy. Ageing Research Reviews 2003, 2, 39-56; Rahman K., Lowe G. Significance of garlic and its constituents in cancer and cardiovascular diseas. J. Nutrition 2006,136:736S-740S; Stevinson C., Pittler M. H., Ernst E. Garlic for treating hypercholesterolemia. Ann.Intern. Med. 2003,133, 420-429.
Burdzenia O. Impresje na temat czosnku. "Wiadomości Zielarskie", nr 17/2000; Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa pod red. H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego. W-wa 2000; Hasik J., Lutomski J. Ziołolecznictwo w chorobach wewnętrznych. Racjonalny poradnik dla lekarzy i farmaceutów. W-wa 2000; Kawałko M. J. Historie ziołowe. Lublin 1986; Kędzia A. Działanie olejku czosnkowego na bakterie beztlenowe wyodrębnione z jamy ustnej i górnych dróg oddechowych. "Postępy Fitoterapii", nr 1/2000; Klimuszko A. Cz. Wróćmy do ziół. W-wa 1989 (wyd. III); Khan Z. H., Katiyar R. Potent anti-fungal activity of garlic (Allium sativum) against experimental murine disseminated cryptococcosis. "Pharmaceutical Biology" 2000, 308, 87-100; Kohlmünzer S. Farmakognozja. W-wa 2000; Lutomski J. Czosnek znany i nieznany. W-wa 1989; Lutomski J. Fascynacja czosnkiem - wczoraj i dziś. „Postępy Fitoterapii", nr 1/2001; Medycyna naturalna pod red. K. Janickiego i W. Rewerskiego. W-wa 2001; Niedworok J. Lecznicze właściwości czosnku odkrywane na nowo. "Wiadomości Zielarskie", nr 11/2000; Siegel G. i inni. Pleiotropowe działanie czosnku. "Herba Polonica", nr 3/1999
http://www.panacea.pl


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz