Jarmuż – stare, a zapomniane warzywo
Jest bogatym źródłem błonnika, potasu, beta-karotenu, żelaza, wapnia, niacyny, witamin A, B1, B2, E i C, a także chlorofilu
Jarmuż (Brassica
oleracea subsp. acephala var. sabellica)
jest pododmianą botaniczną kapusty warzywnej bezgłowej – dwuletnią nietworzącą
główek rośliną warzywną pochodzącą od kapusty dzikiej. Niektóre odmiany wytwarzają
łodygi wysokości ponad 1 m. Jadalną częścią jarmużu są duże pierzastodzielne,
fryzowane liście, zawierające znaczne ilości podstawowych składników
pokarmowych (1). Posiada on najwyższą wartość odżywczą w skali ANDI (Aggregate
Nutrient Density Index) opracowanej przez amerykańskiego lekarza Joela Fuhrmana
i oceniającej żywność na podstawie stosunku ilości składników odżywczych do
jednostek kalorii (2). Jest bogatym źródłem błonnika, potasu, beta-karotenu,
żelaza, wapnia, niacyny, witamin A, B1, B2, E i C, a także chlorofilu (3).
Wyszczególnione wartości odżywcze jarmużu przedstawia tabela 1. O
prozdrowotnych właściwościach tego warzywa stanowi przede wszystkim aktywność
przeciwutleniająca, przeciwzapalna i przeciwnowotworowa (4-6). Ich źródłem są zarówno
podstawowe składniki odżywcze, jak również glukozynolany obecne w roślinach
rodziny Brassicaceae (6). Jarmuż jest niestety mało popularny
w Stanach Zjednoczonych i w krajach europejskich, w tym w Polsce.
Tab. 1. Wartość odżywcza na 100 g surowego jarmużu (na podstawie (8),
modyfikacja własna)
|
Składnik
|
Zawartość w 100 g
|
|
Woda
|
84,04 g
|
|
Energia
|
49 kcal
|
|
Białka
|
4,28 g
|
|
Tłuszcze
|
0,93 g
|
|
Węglowodany
|
8,75 g
|
|
Cukry
|
2,26 g
|
|
Błonnik
|
3,6 g
|
|
Witaminy
|
|
|
Witamina A
|
500 μg
|
|
Tiamina (B1)
|
0,110 mg
|
|
Ryboflawina
(B2)
|
0,130 mg
|
|
Niacyna (B3)
|
1 mg
|
|
Witamina B6
|
0,271 mg
|
|
Kwas
foliowy (B9)
|
141 μg
|
|
Witamina C
|
120 mg
|
|
Witamina E
|
1,54 mg
|
|
Witamina K
|
704,8 μg
|
|
Składniki mineralne
|
|
|
Wapń (Ca)
|
150 mg
|
|
Żelazo
(Fe)
|
1,47 mg
|
|
Magnez
(Mg)
|
47 mg
|
|
Fosfor (P)
|
92 mg
|
|
Potas (K)
|
491 mg
|
|
Sód (Na)
|
38 mg
|
JAPOŃSKA HISTORIA JARMUŻU
Mimo że jarmuż był
warzywem znanym już w starożytnej Grecji i Rzymie, a do Polski dotarł pod
koniec XIV wieku (7), najciekawsza historia z nim związana przenosi nas do
XX-wiecznej Japonii. W czasie II wojny światowej, kiedy ludność zmagała się z
problemem głodu, japoński lekarz wojskowy Niro Endo urozmaicał ubogą dietę
swojej rodziny sokami własnej produkcji, których składnikami były zielone
liście rzodkwi, bataty, bakłażany i inne warzywa, traktowane ówcześnie, jako
odpadki. Tak narodził się aojiru – japoński napój roślinny pity po dziś dzień.
Po stwierdzeniu korzystnego wpływu przygotowywanego soku na zdrowie rodziny,
doktor Endo rozpoczął badania nad jego składem i dowiódł, że
najbardziej wartościowym składnikiem, jakiego używał, był jarmuż. Przez całe
swoje życie uczony opublikował około 40 książek i artykułów na temat
korzystnego działania tej rośliny. Umarł w wieku 92 lat, a badania kontynuuje
jego syn, Jiro (9).
POTENCJAŁ KULINARNY
Młode listki jarmużu
można jeść na surowo, ze starszych należy wyciąć żyłki. Dobrze łączy się z
owocami morza, rybami, stekami, służy, jako dodatek do dań głównych lub zup.
Komponują się z nim orzechy, boczniaki oraz inne warzywa, takie jak pomidory,
cieciorka, boczniaki czy dynia (10). Jarmuż z powodzeniem może być uprawiany w
polskich warunkach. Wśród roślin kapustowatych to właśnie on zawiera najwięcej
potasu, beta-karotenu, żelaza, wapnia, niacyny oraz witamin A, B1, B2, E i C (11). Wartości
odżywcze oraz zawartość składników mineralnych w przypadku jarmużu jest
uzależniona od takich czynników jak metody uprawy, sposób nawożenia,
rodzaj i skład gleby, a także od długości okresu wzrostu. Rośliny pochodzące z
jednej hodowli w następujących po sobie latach różnią się zawartością wapnia,
magnezu czy cynku. Na stężenie składników zawartych w jarmużu ma wpływ również
jego obróbka przed spożyciem – zrywanie, oczyszczanie i rozdrabnianie obniżają
możliwości antyoksydacyjne w porównaniu do nieprzetworzonego, surowego warzywa.
Duże znaczenie dla wartości odżywczej ma gotowanie, zwłaszcza powszechny sposób
wkładania warzyw do zimnej wody i jej zagotowanie. W porównaniu do surowego
jarmużu, po ugotowaniu zawartość takich składników jak witamina C,
beta-karoten, polifenole, azotany, składniki mineralne oraz aktywność
antyoksydantów jest znacznie niższa. Wśród składników mineralnych zmiany
zawartości wahają się od 13% dla cynku do 47% dla sodu (12).
Ponadto proces
gotowania przyczynia się do denaturacji mirozynazy – kluczowego enzymu w
konwersji glukozynolanów do izotiocyjanianów (sulforafan). W badaniu dotyczącym
biodostępności izotiocyjanianów po spożyciu brokułów zaobserwowano, że
trzykrotnie wyższe stężenie izotiocyjanianów w moczu osiąga się po zjedzeniu
świeżych warzyw, niż postaci gotowanych na parze (13). Pomimo że niektóre
odmiany jarmużu w stanie surowym posiadają wyższą zawartość szkodliwych
azotanów, proces gotowania obniżający ich poziom w zbyt dużym stopniu wpływa
negatywnie na poziom innych, istotnych dla zdrowia składników. Niemniej badania
Departamentu Rolnictwa USA wykazały, że jarmuż gotowany w kuchence mikrofalowej
traci niewiele chlorofilu, ale podczas obróbki termicznej zostaje zniszczonych
wiele karotenoidów. Nadal jednak pozostaje ich sporo dla naszego organizmu, a
najrozsądniej byłoby jeść jarmuż w różnych postaciach – na surowo i ugotowany.
Zaleca się jedzenie surowego jarmużu w formie np. sałatek albo w postaci
blanszowanej (12). Liście jarmużu mogą być także spożywane w postaci rozmaitych
dań: zup, soków, surówek, zapiekanek, makaronów czy naleśników. Ostatnimi czasy
coraz częściej przepisy z jego wykorzystaniem można znaleźć w książkach
kucharskich, czasopismach czy na blogach kulinarnych. W badaniu „Ocena, jakości
sensorycznej nowych potraw z jarmużem” podjęto próbę oceny stopnia pożądalności
oraz smaku ośmiu potraw zawierających zblanszowane liście jarmużu. Spośród nich
najlepszymi okazały się naleśniki, ciastko francuskie oraz surówki z jarmużem.
Rezultat taki można powiązać nie tylko ze smakiem potraw, ale także z wyglądem
warzywa po jego obróbce, np. w trakcie gotowania (11).
SULFORAFAN
Właściwości
antykarcynogenne jarmużu, a także innych warzyw rodziny Brassicaceae
związane są z wysoką zawartością glukozynolanów (14). Jednakże działanie
ochronne nie jest efektem bezpośredniego wpływu tych związków, lecz głównie
izotiocyjanianów, będących produktami hydrolizy glukozynolanów (15). Jednym z
nich jest sulforafan (SFN) powstający z rozpadu glukorafaniny, obecnej w
warzywach krzyżowych (16). Proces hydrolizy wymaga udziału enzymu mirozynazy,
który uwalniany jest podczas rozdrabniania tkanki roślinnej w czasie jej cięcia
czy żucia. Właściwości przeciwnowotworowe sulforafanu wynikają z indukowania
enzymów I i II fazy detoksykacji niektórych karcynogenów, indukcji apoptozy i
różnicowania, zatrzymywania cyklu komórkowego czy hamowania procesów zapalnych
(17-21). Badania wykazały także, że w przypadku rozwiniętego nowotworu
sulforafan wykazuje działanie hamujące angiogenezę oraz powstanie przerzutów.
Gdy porównuje się sposoby odżywiania ze wskaźnikami zachorowań na choroby nowotworowe,
to okazuje się, że jarmuż plasuje się na wysokiej pozycji na liście pokarmów
mających właściwości zabezpieczające. W licznych badaniach wykazano, że
częstsze jedzenie tego warzywa ma związek z niższymi wskaźnikami zachorowań na
raka przewodu pokarmowego: jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelita
grubego, a także raka płuc. Będąc członkiem wielkiej rodziny krzyżowych
(kapustnych), jarmuż posiada wszystkie jej właściwości, czyli może zmniejszać
znacząco ryzyko raka odbytu, gruczołu krokowego i pęcherza moczowego. Jarmuż,
podobnie jak inne ciemnozielone i ciemnopomarańczowe warzywa, może znacząco
zmniejszać ryzyko zachorowania na raka płuc u byłych palaczy; zostało to
potwierdzone w badaniach przeprowadzonych w Singapurze (22, 23).
SULFORAFAN W WALCE Z DROBNOUSTROJAMI
Infekcje żołądka
spowodowane przez Helicobacter pylori występują na całym
świecie. Najwyższa częstość nosicielstwa występuje w krajach rozwijających się,
gdzie 70-90% populacji jest skolonizowana. Częstość zakażeń maleje wraz z
poprawą higieny i leczeniem osób zarażonych. Transmisja między ludźmi zachodzi
na drodze fekalno-oralnej. Bakteria łączona jest z takimi jednostkami
klinicznymi jak: zapalenie błony śluzowej żołądka, choroba wrzodowa żołądka,
rak żołądka i B-limfocytowy chłoniak żołądka typu MALT (24). Ryzyko rozwoju
dwóch ostatnich chorób u ludzi zarażonych jest od 3 do 6 razy większe niż u
osób niezarażonych (25). Ma to związek z niezwykłą cechą tego drobnoustroju,
jaką jest zdolność do trwającej całe życie kolonizacji błony śluzowej żołądka
osób nieleczonych (24).
W terapii zakażeń H.
pylori stosuje się różne schematy zawierające inhibitory pompy
protonowej, sole bizmutu, metronidazol, klarytromycynę, amoksycylinę czy
tetracyklinę (np. tzw. terapia poczwórna z bizmutem, metronidazolem,
tetracykliną i IPP zalecana jako schemat pierwszego wyboru w Polsce) (26).
Leczenie antybiotykami w krajach rozwijających się jest niepraktyczne ze
względów logistycznych oraz ekonomicznych, a często wręcz niemożliwe, dlatego
istotne są wyniki badań z wykorzystaniem roślin z rodziny kapustowatych (Brassicaceae)
(25). W doświadczeniu przeprowadzonym przez grupę naukowców z The John Hopkins
University School of Medicine badano wpływ sulforafanu na różne odmiany Helicobacter
pylori. Substancję uzyskiwano z nasion brokułów, a następnie odpowiednio
przetwarzano, aby uzyskać roztwór o wysokim stężeniu izotiocyjanianu. Działanie
sulforafanu testowano na trzech szczepach bakterii w próbach
kontrolnych oraz 45 drobnoustrojach uzyskanych od pacjentów
cierpiących na chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy. Wyniki badania
wykazały skuteczność sulforafanu w efekcie bakteriostatycznym. Ponadto działał
on wobec szczepów bakterii opornych na klarytromycynę i metronidazol.
Sulforafan może być stosowany w leczeniu w krajach rozwijających się, gdzie
dużą rolę pełnią dostęp do leków oraz ich koszt. Substancja ta może z łatwością
być dostarczana w dużych dawkach bezpośrednio do żołądka, w postaci
odpowiedniej diety. Działa on na kolonie oporne na antybiotyki, a w wysokim
stężeniu także na formy wewnątrzkomórkowe bakterii, jednak mechanizm ten nie
jest do końca poznany (25).
POZYTYWNY WPŁYW JARMUŻU NA REDUKCJĘ CZYNNIKÓW RYZYKA
CHOROBY WIEŃCOWEJ
Choroba wieńcowa to
stan niedokrwienia mięśnia sercowego związany ze zmianami w tętnicach
wieńcowych. W pojęciu tym rozróżniamy stabilne zespołowy wieńcowe (chorobę
wieńcową przewlekłą) oraz ostre zespoły wieńcowe. Do ich wystąpienia
predysponują między innymi: nieprawidłowe żywienie, palenie tytoniu, mała
aktywność fizyczna, podwyższone ciśnienie tętnicze, zwiększone stężenie
cholesterolu LDL i triglicerydów w osoczu, zmniejszone stężenie cholesterolu
HDL w osoczu, upośledzona tolerancja glukozy lub cukrzyca oraz nadwaga lub
otyłość. Wszystkie wyżej wymienione stany są tzw. czynnikami ryzyka
sercowo-naczyniowego podlegającymi modyfikacji (26). Grupa koreańskich
naukowców oceniła efekt spożycia soku z jarmużu na niektóre z przytoczonych
czynników ryzyka u 32 mężczyzn z hipercholesterolemią. Po 12 tygodniach
codziennego konsumowania 150 ml soku, u badanych pacjentów stwierdzono 27%
wzrost poziomu cholesterolu HDL w osoczu. Ponadto zaobserwowano również spadek
poziomu cholesterolu LDL o 10%. Wyniki badania dowiodły, że regularne spożycie
soku z jarmużu może korzystnie wpłynąć na profil lipidowy i tym samym
przyczynić się do redukcji modyfikowalnych czynników ryzyka chorób
sercowo-naczyniowych (27).
Zespół innych badaczy
postanowił sprawdzić, czy codzienna suplementacja soku z jarmużu może modulować
ciśnienie tętnicze, profil lipidowy i poziom glukozy we krwi, oraz ocenić, czy
ewentualne zmiany mogą być spowodowane polimorfizmem M1 i T1 S-transferazy
glutationowej (GST – enzym odgrywający olbrzymią rolę w detoksykacji). 84
pacjentów przez 6 tygodni spożywało 300 ml soku dziennie. Po tym czasie
stwierdzono znaczący spadek wartości skurczowego i rozkurczowego ciśnienia
tętniczego krwi u wszystkich pacjentów, niezależnie od ich polimorfizmu GSTM1
lub GSTT1, natomiast poziom glukozy we krwi spadł tylko u tych badanych, którzy
prezentowali genotyp GSTM1 (28).
JARMUŻ A CHOROBY NEURODEGENERACYJNE
Choroby
neurodegeneracyjne to grupa postępujących chorób prowadzących do śmierci
neuronów i objawów deficytu neurologicznego. Należą do nich m.in. choroba
Alzheimera, choroba Parkinsona czy stwardnienie zanikowe boczne. Są one ważnym
problemem społeczno-medycznym, charakteryzują się wysoką śmiertelnością. Szereg
badań dowiódł, iż w procesie neurodegeneracji istotną rolę odgrywa stres
oksydacyjny, wynikający z nadmiernej produkcji reaktywnych form tlenu (ROS),
wpływających na niszczenie DNA, lipidów, białek, prowadzących do zwyrodnienia
komórek i apoptozy (29). Zaobserwowano także, że sulforafan w swym
plejotropowym działaniu jest w stanie zapobiegać stresowi oksydacyjnemu w
komórkach nerwowych. Dokonuje tego dzięki szczególnej zdolności do aktywacji
ścieżki Nrf2, stymulującej odpowiedź antyoksydacyjną (30). Stwardnienie
rozsiane (SM) jest przewlekłą zapalno-demielinizacyjną chorobą ośrodkowego
układu nerwowego o podłożu autoimmunologicznym, w przebiegu której dochodzi do
rozpadu osłonek mielinowych, zaniku aksonów oraz ubytku komórek nerwowych (31).
Zwierzęcym modelem SM jest alergiczne zapalenie mózgowia i rdzenia kręgowego,
które wykorzystano w badaniu potencjalnego działania neuroprotekcyjnego i
immunomodulującego sulforafaniny z jarmużu Brassica oleracea L.
var. acephala sabellica (32). Leczenie myszy (RS)-glukorafaniną
znacząco obniżyło produkcję cytokin prozapalnych, takich jak IL-1β, poziom
regulatorów apoptozy czy translokację czynnika jądrowego NF-kB.
Powyższe cechy czynią
terapię sulforafanem, pozyskiwanym z jarmużu, obiecującą perspektywą w leczeniu
stwardnienia rozsianego, a sam jarmuż potencjalnym źródłem czynników zapobiegających
rozwojowi chorób neurodegeneracyjnych.
PODSUMOWANIE
Jarmuż należy do
warzyw o najwyższej wartości odżywczej, uwarunkowanej dużą zawartością białek,
węglowodanów, błonnika, mikroelementów, cholesterolu i rozmaitych witamin.
Spożywany może być w postaci różnorodnych dań, których wartość zdrowotna i
energetyczna uzależniona jest jednak od wielu czynników, w tym sposobu obróbki
kulinarnej jarmużu. Czynniki odżywcze, a także glukozynolany warunkują
właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe i
przeciwbakteryjne tej rośliny. Większość z tych właściwości wykazuje
sulforafan, powstający w procesie hydrolizy glukozynolanów. Właśnie ten związek
był przedmiotem zainteresowania badań naukowych dotyczących jego potencjalnego
zastosowania w profilaktyce i leczeniu wielu schorzeń. Zaobserwowano, że może
przyczyniać się do redukcji czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca i
obniżania ciśnienia tętniczego. Ponadto wykazano jego właściwości
neuroprotekcyjne i lecznicze w eksperymentalnym modelu stwardnienia rozsianego.
Obiecujące są również wyniki badań nad wpływem sulforafanu na bakterie Helicobacter
pylori, kolonizujące błonę śluzową żołądka. Związek ten jest skuteczny
nawet wobec szczepów opornych na standardowo stosowane antybiotyki.
Borgis - Medycyna Rodzinna 1/2016, s. 21-25
Zygmunt Zdrojewicz1, Wojciech Kosowski2, Marek Stebnicki2, Michał Stebnicki2
1Katedra i Klinika
Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami, Wydział Lekarski Kształcenia
Podyplomowego, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
2Wydział Lekarski, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
2Wydział Lekarski, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Piśmiennictwo
1. Hasło: Jarmuż. [W:] Internetowa
encyklopedia PWN. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/jarmuz;3917007.html (dostęp
z dnia: 02.05.2015). 2. Fuhrman J: Nutritarian Handbook and ANDI Food Scoring
Guide. Gift of Health Press, NJ: Flemington 2012. 3.Kunachowicz H,
Czarnowska-Misztal E, Turlejska H: Makroskładniki mineralne. Zasady żywienia
człowieka. Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2010. 4. Sikora
E, Bodziarczyk I: Composition and antioxidant activity of kale (Brassica
oleracea L. var. acephala) raw and cooked. Acta Sci Pol
Technol Aliment 2012; 11(3): 239-248. 5. Verhoeven DT,
Goldbohm RA, van Poppel G et al.: Epidemiological studies on brassica
vegetables and cancer risk. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 1996; 5(9):
733-748. 6. Wagner AE, Terschluesen AM, Rimbach G: Health
promoting effects of brassica-derived phytochemicals: from chemopreventive and
anti-inflammatory activities to epigenetic regulation. Oxid Med Cell Longev
2013; 2013: 964539. 7. Gapiń?ski M: Warzywa mało znane i
zapomniane. Wydawnictwo PWRiL, Poznań 1993. 8. National
Nutrient Database for Standard Reference, Agricultural Research Service, The
National Agricultural Library, United States Department of Agriculture.
http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/3018?fgcd=&manu=&lfacet=&format=&count=&max=35&offset=&sort=&qlookup=kale
(dostęp z dnia: 02.05.2015). 9. Aojiru – Can a glass of tree
kale a day keep the doctor away? Kateigaho International Edition 2005
Spring. 10. Pawłowski A, Szeląg D: Wygraj zdrowie z naturą.
Wydawnictwo Arti, Warszawa 2015. 11. Flaczyk E, Przeor M,
Kobus-Cisowska J et al.: Ocena jakości sensorycznej nowych potraw z jarmużem (Brassica
oleracea). Bromatol Chem Toksyk 2014; 47(3): 392-396. 12. Wydro
D: Mikro- i makropierwiastki. Polskie Tow. Lekarskie Naczelna Izba Lekarska. Kalendarz Lekarza 2013; 158-164. 13. Conaway
CC, Getahun SM, Liebes LL et al.: Disposition of glucosinolates and
sulforaphane in humans after ingestion of steamed and fresh broccoli. Nutr
Cancer 2000; 38(2): 168-178. 14. Verhoeven DT, Verhagen H,
Goldbohm RA et al.: A review of mechanisms underlying anticarcinogenicity by
brassica vegetables. Chem-Biol Interact 1997; 103(2): 79-129. 15. Dinkova-Kostova
AT, Kostov RV: Glucosinolates and isothiocyanates in health and disease. Trends Mol Med 2012;
18(6): 337-347. 16. Tomczyk J, Olejnik A: Sulforafan –
potencjalny czynnik w prewencji i terapii chorób nowotworowych. Postepy Hig Med Dośw 2010; 64: 590-603. 17. Zhang
Y, Talalay P, Cho CG et al.: A major inducer of anticarcinogenic protective
enzymes from broccoli: isolation and elucidation of structure. Proc Natl Acad
Sci U S A 1992; 89(6): 2399-2403. 18. Barcelo S, Gardiner JM,
Gescher A et al.: CYP2E1-mediated mechanism of anti-genotoxicity of the
broccoli constituent sulforaphane. Carcinogenesis 1996; 17(2): 277-282. 19. Gamet-Payrastre
L, Li P, Lumeau S et al.: Sulforaphane, a naturally occurring isothiocyanate,
induces cell cycle arrest and apoptosis in HT29 human colon cancer cells.
Cancer Res 2000; 60(5): 1426-1433. 20. Fimognari C, Lenzi M,
Cantelli-Forti G et al.: Induction of differentiation in human promyelocytic
cells by the isothiocyanate sulforaphane. In Vivo 2008; 22(3): 317-320. 21. Heiss
E, Herhaus C, Klimo K et al.: Nuclear factor κB is a molecular target for sulforaphane-mediated anti-inflammatory
mechanisms. J Biol Chem 2001; 276(34): 32008-32015. 22. Asakage
M, Tsuno NH, Kitayama J et al.: Sulforaphane induces inhibition of human
umbilical vein endothelial cells proliferation by apoptosis. Angiogenesis 2006;
9(2): 83-91. 23. Rose P, Huang Q, Ong CN et al.: Broccoli and
watercress suppress matrix metalloproteinase-9 activity and invasiveness of
human MDA-MB-231 breast cancer cells. Toxicol Appl Pharmacol 2005; 209(2):
105-113. 24. Murray PR: Mikrobiologia. Elsevier Urban &
Partner, Wrocław 2011. 25. Fahey JW, Haristoy X, Dolan PM et
al.: Sulforaphane inhibits extracellular, intracellular, and
antibiotic-resistant strains of Helicobacter pylori and
prevents benzo[a]pyrene-induced stomach tumors. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99(11):
7610-7615. 26. Gajewski P (red.): Interna Szczeklika:
podręcznik chorób wewnętrznych 2014. Medycyna
Praktyczna, Kraków 2014. 27. Kim SY, Yoon S, Kwon SM et al.:
Kale juice improves coronary artery disease risk factors in
hypercholesterolemic men. Biomed Environ Sci 2008; 21(2): 91-97. 28. Han
JH, Lee HJ, Kim TS et al.: The effect of glutathione S-transferase M1 and T1
polymorphisms on blood pressure, blood glucose, and lipid profiles following
the supplementation of kale (Brassica oleracea acephala) juice in South
Korean subclinical hypertensive patients. Nutr Res Pract 2015; 9(1): 49-56. 29. Tarozzi
A, Angeloni C, Malaguti M et al.: Sulforaphane as a potential protective
phytochemical against neurodegenerative diseases. Oxid Med Cell Longev 2013;
2013: 415078. 30. Negi G, Kumar A, Sharma S: Nrf2 and NF-κB modulation by sulforaphane counteracts multiple
manifestations of diabetic neuropathy in rats and high glucose-induced changes.
Curr Neurovasc Res 2011; 8(4): 294-304. 31. Podemski R:
Kompendium neurologii. Via Medica, Gdańsk 2014. 32. Giacoppo
S, Galuppo M, Iori R et al.: Protective Role of (RS)?glucoraphanin Bioactivated
with Myrosinase in an Experimental Model of Multiple Sclerosis. CNS Neurosci
Ther 2013; 19(8): 577-584.
http://www.czytelniamedyczna.pl/5491,jarmuz-stare-a-zapomniane-warzywo.html
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz